سفر یار مهربان به منطقه ها محروم - وبلاگ نام تو

به گزارش وبلاگ نام تو، کتابخانه سیار راه حل خوبی برای توسعه امور کتابخانه ای در منطقه ها روستایی و کم برخوردار است و می تواند پاسخی بر توزیع عادلانه امکانات کتابخانه ای باشد.

وبلاگ نام تو- علی الله سلیمی: رشد و توسعه جوامع شهری و روستایی در دهه های اخیر، ضرورت دسترسی ساکنان این منطقه ها به انواع ابزارهای دانش، از جمله کتاب را هم بیشتر کرده و در این میان، ساخت کتابخانه های نو و توسعه امکانات کتابخانه ای در منطقه ها مختلف از برنامه های اصلی مدیران فرهنگی در سال های اخیر بوده و هست. البته برای ساخت کتابخانه های ثابت، قواعدی بین المللی از سوی ایفلا، فدراسیون بین المللی انجمن ها و مؤسسات کتابداری، مشخص شده که معیارهای فضای کتابخانه ها را به ازای تعداد جمعیت حوزه کتابخانه برای هر یک هزار نفر اعلام کرده است؛ به گونه ای که برای شهرهای با جمعیت 10 هزار تا 20 هزار نفر باید به ازای هر یک هزار نفر 42 متر مربع فضای کتابخانه ای وجود داشته باشد. بنابر این، مهم ترین معیار برای ایجاد کتابخانه های ثابت، تعداد جمعیت است، اما در جوامعی مانند روستاها یا منطقه ها محروم که امکانات لازم برای ایجاد و توسعه کتابخانه های ثابت وجود دارد، چه باید کرد؟، چون روستاها هم مانند شهرها نیازمند و شایسته دریافت محصولات فرهنگی و اطلاعاتی از طریق نهادهای اطلاع رسانی هستند. در چنین شرایطی، کتابخانه سیار راهکار خوبی برای توسعه امور کتابخانه ای در منطقه ها روستایی و کم برخوردار است و می تواند پاسخی بر توزیع عادلانه امکانات کتابخانه ای باشد.

***

تعریف کتابخانه های سیار

کتابخانه سیار، وسیله نقلیه ای است که برای تحویل مواد و خدمات کتابخانه ای در منطقه های که مردم به کتابخانه عمومی دسترسی ندارند، تجهیز شده و به کار گرفته می شود. کارکرد اصلی کتابخانه سیار نیز همانند سایر کتابخانه ها، به جریان انداختن اطلاعات و خدمت به جامعه تحت پوشش است.

نخستین کتابخانه روستایی

نخستین کوشش منظم برای توزیع کتاب در روستاها، در 1847 در انگلستان آغاز شد و در نیمه دوم قرن 19 توسعه یافت.

نخستین کتابخانه سیار

نخستین کتابخانه سیار، گاری یک اسبه ای بود که صندوق های مخصوص کتاب را با آن حمل می کردند. البته در دهه 1920، کتابخانه های سیار که تا آن موقع اغلب با نیروی اسب کشیده می شدند، جای خود را به وسایل نقلیه موتوری دادند. درست در همین دوران، طرح ایجاد کتابخانه های شهری هم به توسعه کتابخانه های سیار کمک کرد در حدی که تا 1955، 41 شهر انگلیس مجهز به ناوگان سیار بودند.

توسعه نخستین کتابخانه های سیار

در 1935، کتابخانه کِنت کانتی، نخستین کتابخانه سیار را راه اندازی کرد. در 1965 انجمن کتابداری انگلستان، گروه ویژه ای را، متشکل از افراد علاقه مند به این موضوع، تشکیل داد. این گروه تا امروز به فعالیت خود ادامه داده و نشریهمرکز خدماتی را هر ماه منتشر می کند. در یک سرشماری نو معین شد 480 کتابخانه سیار در انگلیس و 60 کتابخانه سیار در ولز وجود دارد. کتابخانه های سیار روستایی در ایالات متحده امریکا دیرتر از انگلستان شکل گرفت. در فرانسه هم کتابخانه های سیار، کوچک تر از استاندارد انگلیسی و امریکایی فعال بود. در ژاپن هم نخستین کتابخانه سیار در 1946 آغاز به کار کرد. همچنین کتابخانه های سیار چین در 1980 پدید آمدند.

تاریخچه کتابخانه سیار در ایران

از دهه 1320 کوشش های متعددی در زمینه راه اندازی کتابخانه های سیار روستایی در کشورمان دیده شده است. از 1326، پس از به وجود آمدن اداره تعلیمات روستایی در وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش وقت) و تأسیس نخستین دبستان های چهار کلاسه در روستاها، طرح تهیه و رساندن کتاب های مکمل مواد درسی به بچه ها روستایی مورد توجه قرار گرفت که البته در 1342، کتاب رسانی به روستاها جدی تر شد.

استفاده از اتوبوس شرکت واحد برای کتاب رسانی

کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان از 15 مهر 1345 کتاب رسانی به 39 دبیرستان محله جوادیه و نازی آباد واقع در جنوب تهران را آغاز کرد. این کتابخانه که بر روی یک اتوبوس قدیمی، از طریق شرکت واحد اتوبوس رانی اتاق سازی شده بود، گنجایش تقریبی 2000 جلد کتاب داشت. با افزوده شدن یک کتابخانه اتوبوسی دیگر، کتاب رسانی به 200 دبستان و بخش های بچه ها بیمارستان های تهران، در نقاطی که کتابخانه وجود نداشت، توسعه یافت.

راه اندازی کتابخانه کودک سیار عشایری

دایر کردن کتابخانه کودک سیار عشایر دره شوری فارس هم در سال 1345 از سوی کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان آغاز کرد. وسیله نقلیه کتابخانه ابتدا قاطر و بعد موتورسیکلت بود. دو سال بعد دو اتومبیل جیپ به این مجموعه اضافه شد و طوایف تحت پوشش به 50 تیره افزایش یافت. سپس با افزودن وسیله نقلیه دیگری، کتابخانه کودک سکمک هم برای توزیع کتاب در منطقه ها عشایر کشکولی فارس دایر شد.

6000 جلد کتاب برای 5 کتابخانه سیار عشایری

در 1352، پنج کتابخانه سیار برای طوایف دشمن زکمک، عمله، و عرب باصری کتاب می رساندند و در منطقه عشایری فارس به کار مشغول بودند. هر پنج کتابخانه وسیله نقلیه مناسب داشته و مجموعه هر یک 6000 جلد کتاب بود.

2000 روستا تحت پوشش کتابخانه سیار

کتابخانه سیار در منطقه عشایری همراه با کوچ های فصلی ایل، ییلاق و قشلاق می کرد و بچه ها عشایری را تحت پوشش خدمات کتاب رسانی خود قرار می داد. در 1352، تعداد کتابخانه های سیار روستایی و عشایری کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان به 17 واحد رسید و منطقه ها جم و دشتی، دشت میشان، زاهدان، کرمان، کرمانشاه، گیلان، مازندران، سمنان، و ارومیه هم تحت پوشش خدمات توزیع و تعویض کتاب قرار گرفت. در مجموع، کانون با همکاری سازمان های دیگر به بیش از 2000 روستا کتاب می رساند.

کتاب رسانی با اتومبیل های لندرور

در 1354 چهار کتابخانه سیار روستایی نو در خراسان، اصفهان، یزد، و جیرفت برپا شد. وسیله کتاب رسانی، اتومبیل های لندرور بود. در این سال 22 کتابخانه روستایی در 1600 روستا فعالیت می کردند. در شهریورماه همان سال همایش کتابداران روستایی در تهران تشکیل شد. در سال بعد (1355)، شمار کتابخانه های سیار روستایی به 29 واحد و روستاهای تحت پوشش آن به 2390 واحد رسید.

***

کدام منطقه ها در اولویت است؟

براساس قوانین نهاد کتابخانه های عمومی کشور، ساخت کتابخانه عمومی ثابت، فقط در منطقه های با 2500 نفر جمعیت امکان پذیر است و کتابخانه سیار هم براساس دستورالعمل، باید در منطقه ها پُرمخاطب فعالیت کنند.

55 کتابخانه سیار در کشور فعال است

در حال حاضر، توسعه شبکه کتابخانه های سیار، از رویکردهای دولت سیزدم در امور فرهنگی است که در این زمینه، مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه های کل کشور در این باره می گوید: یکی از دستورات رئیس جمهور در 24 آبان ماه سال گذشته، دسترسی آحاد مردم به کتاب و حضور در کتابخانه ها است که یکی از آن کتابخانه های سیار است، شبکه کتابخانه های سیار جزو فعالیت ترین شبکه های کتابخانه ها است، هم اکنون بیش از 55 کتابخانه سیار وجود دارد و بنای دولت بر توسعه شبکه کتابخانه های سیار است که در مصوبات سفر اخیر ریاست جمهور این موضوع به تصویب رسیده که امید است با سرعت بیشتری به نتیجه برسد.

کتابخانه سیار و پیشخوان کتابخانه

پراکندگی جمعیت در برخی منطقه ها کشورمان باعث شده طرح های نوینی در بخش کتابخانه های سیار در برخی منطقه ها اجرایی شود. مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی درباره ایجاد دسترسی مردم منطقه ها کم برخوردار کشور به کتاب می گوید: پراکندگی جمعیت یا نبود امکانات و تاسیسات ازجمله موانع توسعه در برخی منطقه ها به شمار میرود؛ بنابراین تغییر رویکرد ضروری است. به عنوان مثال در استان هایی مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان با پراکندگی جمعیت زیاد الگوی کتابخانه سیار و پیشخوان کتابخانه را اجرا کردیم. اجرای این الگو پیروز بود و نشان داد که می تواند اثرگذار و در مساله رفع محرومیت فرهنگی منطقه ها کم برخوردار، توسعه دهنده باشد.

توسعه امکانات در منطقه ها کم برخوردار

در منطقه ها شهری کم برخوردار و کمترتوسعه یافته نیز پیگیری هایی داشتیم. در مجموع تعداد شهرهای کم برخوردار از نظر دسترسی به کتابخانه عمومی درحال کاهش است. در مقطعی در 44 درصد شهرها کتابخانه ایجاد شد، در باقی شهرها هم طرح فعال داشتیم؛ بنابراین یکی از اولویت های محوری نهاد کتابخانه های عمومی کشور این است، شهر بدون کتابخانه نداشته باشیم.

800 کتابخانه روستایی در استان های مختلف کشورمان وجود دارد.

3741 کتابخانه عمومی در کشور به ارائه خدمات کتابخانه ای می پردازند.

2754 کتابخانه از مجموع کتابخانه های کشور برای نهاد کتابخانه های عمومی است.

840 کتابخانه از مجموع کتابخانه های کشور، کتاب مشارکتی محسوب می شود.

29 کتابخانه از مجموع کتابخانه های کشور، کتاب مستقل به شمار میرود.

118 باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه ای می پردازند.

12 میلیون نفر، حدود اعضای کتابخانه ها در کشورمان است. طبق آمار نهاد کتابخانه ها تعداد اعضای کتابخانه ها حدودا 12 میلیون و 314 هزار و 876 نفر است و البته تعداد اعضای فعال حتما فرق دارد.

253 شهر در کشور کتابخانه ندارد. طبق آخرین آمار تا پایان مرداد 1402 و براساس تقسیمات کشوری 1401، 253 شهر بدون کتابخانه در کشور داریم.

18 درصد شهرهای کشورمان کتابخانه ندارند. براساس آماری که مرکز آمار ایران منتشر کرده است؛ در سال 1401، 1437 شهر داریم؛ که با این درصد، حدودا 18 درصد شهرهای کشورمان کتابخانه ندارند.

12 کتابخانه مرکزی در کل کشور وجود دارد که این تعداد در سال 1402 افزایش هم خواهد داشت.

55میلیون جلد کتاب در کتابخانه های عمومی کشور وجود دارد.

10 میلیون نفر عضو کتابخانه های کشور هستند که سه میلیون تراکنش ثبت شده است.

50 کتابخانه هر ساله به آمار کتابخانه های کشور اضافه می شود

باکس های سطری کوتاه

• یکی از اولویت های کتابخانه های عمومی توسعه کتابخانه در منطقه ها کمتر برخوردار است که یکی از اقدامات ساخت کتابخانه و دیگری افتتاح کتابخانه سیار است.
• شبکه گسترده کتابخانه در کشور شامل 3 هزار و800 کتابخانه است که 2 هزار و 700 واحد آن نهادی و یک هزار کتابخانه، مشارکتی و خصوصی است.
• از نظر شبکه کتابخانه در منطقه، ایران جایگاه اول و ترکیه در رتبه بعدی قرار گرفته است و از نظر ارائه خدمات کتابخانه ای، ایران جزو کشورهای پیشرفته است.
• در تعداد اعضای کتابخانه ها در دنیا، ایران رتبه 49 را دارد، که از هر 100 نفر، 3 نفر عضویت کتابخانه را دارند.
• گردش مالی نشر 9 هزار میلیارد ریال است، 110 هزار عنوان کتاب پارسال منتشر شد و براساس آمار 150 هزار امانت کتاب ثبت شده که نمی توان گفت، اوضاع مطالعه بحرانی است.
• در مورد روستاهایی با جمعیت کم که امکان ارتباط با یکدیگر را ندارند تا افراد آن روستاها بتوانند از یک کتابخانه به صورت متمرکز استفاده کنند، بهترین راهکار راه اندازی کتابخانه های سیار است.
• راه اندازی واحدهای سیار کتابخانه ای می توانند بیش ترین خدمات را ارایه بدهند و با توجه به پراکندگی جمعیت روستایی دسترسی به خواندنی های مورد نیاز را فراهم کنند.
• کتابخانه سیار وسیله ارتباطی مناسبی است که برای اطلاع رسانی و خدمات کتابخانه ای در منطقه ها کم جمعیت و یا دورافتاده می توانند کاربرد فراوان داشته باشند.